Η ιστορία του RAKU

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ RAKU 

Σάκης Μουχταρίδης, Ιστορικός Ευρωπαϊκού Πολιτισμού

Raku σημαίνει: χαίρομαι την ημέρα, ζω αρμονικά με τα αντικείμενα και τους ανθρώπους. Η λέξη προέρχεται από το όνομα Rikyu, ο οποίος ήταν διδάσκαλος της τελετής του τσαγιού στην Ιαπωνία του 16^ου αιώνα (εικόνα). Η τελετή του τσαγιού συνδέεται με την φιλοσοφία του Zen και την επιρροή του βουδισμού στην ιαπωνική κουλτούρα.

 

Κάποτε το τσάι ήταν σπανιότατο αγαθό και καταναλώνονταν μόνο σε μοναστήρια από βουδιστές μοναχούς, ως βοήθημα κατά την διάρκεια των πολύωρων διαλογισμών. Αργότερα, η χρήση του τσαγιού διαδόθηκε στους ευγενείς, τους πολεμιστές και τους πλούσιους εμπόρους. Σύντομα, η τελετή του τσαγιού θα ήταν ένα πολύ σπουδαίο γεγονός για τους Ιάπωνες, με πολιτισμικές και φιλοσοφικές διαστάσεις (εικόνα). Η ραγδαία ανάπτυξη της ιαπωνικής κεραμικής οφείλεται ουσιαστικά στην σπουδαιότητα που απέκτησε στην Ιαπωνία η τελετή του τσαγιού κατά τον 16^ο αιώνα. Η προσφορά μιας κούπας τσαγιού (το οποίο εκτός των άλλων έχει και φαρμακευτικές ιδιότητες) απέκτησε τελετουργικό χαρακτήρα, με μια σειρά αυστηρών κανόνων και πολύπλοκων λεπτομερειών, που στόχευαν στη δημιουργία μιας αρμονικής, ειρηνικής, χαλαρωτικής και πνευματικής ατμόσφαιρας μεταξύ του φιλοξενούμενου και του ιδιοκτήτη του σπιτιού.

Τα νέα αυτά έθιμα, αποτυπώνονται επίσης στην αρχιτεκτονική, την καλλιγραφία, την ανθοδετική τέχνη Ikebana, την προετοιμασία και προσφορά της τροφής, την κηπουρική  και τελικά στην κατασκευή των απαραίτητων αντικειμένων για την τελετή του τσαγιού. Για έναν ιάπωνα του 16^ου αλλά και του 21^ου αιώνα, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να περιβάλλεται από όμορφα αντικείμενα. Επιδέξιοι τεχνίτες-καλλιτέχνες κατασκευάζαν χρηστικά αντικείμενα μεγάλης αισθητικής αξίας για την τελετή του τσαγιού, χρησιμοποιώντας φυσικά υλικά όπως ξύλο, καλάμι μπαμπού, φυτικές ίνες και βερνίκια, μέταλλο, ελεφαντόδοντο και άργιλο. Την περίοδο που η τελετή γινόταν μόνο στα μοναστήρια και ανάμεσα στους ευγενείς, όλα τα απαραίτητα αντικείμενα εισάγονταν από την Κίνα ή την Κορέα με ιδιαίτερα υψηλό κόστος. Όταν η τελετή εξαπλώθηκε στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, αποκτώντας έτσι μια σημαντική κοινωνική διάσταση, εμφανίστηκε η ανάγκη να ικανοποιηθεί η μεγάλη ζήτηση για είδη κεραμικής. Έτσι, οι έμποροι άρχισαν να αναζητούν σε όλη τη χώρα ικανούς τεχνίτες και αγγειοπλάστες που θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση για κούπες τσαγιού, δοχεία τσαγιού, θυμιατήρια, βάζα λουλουδιών, δοχεία νερού, πιάτα φαγητού κ.λπ. Πράγματι, κατά τον 16^ο αιώνα, παρατηρείται αλματώδης αύξηση της παραγωγής κεραμικών στην Ιαπωνία (εικόνα).

Οι τεχνίτες-αγγειοπλάστες μετέδιδαν την τέχνη τους προφορικά από πατέρα σε γιό, φροντίζοντας να μην διαρρεύσουν τα μυστικά του ψησίματος και οι συνταγές των υαλωμάτων και των αργίλων. Η κεραμική Raku πήρε το όνομά της από την πρώτη οικογένεια φεουδαρχών-αγγειοπλαστών η οποία παρήγε μαζικά τα είδη για την τελετή του τσαγιού. Το λογότυπο Raku λοιπόν, έφτασε ως τις μέρες μας μέσα στους αιώνες, μεταφέροντας το μήνυμα του πολύτιμου χειροποίητου κεραμικού. Πολλές περιοχές της Ιαπωνίας, όπως το Bizen, το Iga και το Shigaraki, χρωστούν την διεθνή φήμη τους στην παραγωγή των κεραμικών της τελετής του τσαγιού. Η αισθητική των κεραμικών αυτών, έπρεπε να ικανοποιεί συγκεκριμένα αυστηρά κριτήρια (που καθορίζονταν από τους διδάσκαλους της τελετής του τσαγιού) και ταυτόχρονα να εναρμονίζεται με το πνεύμα της φιλοσοφίας του Zen. Αναπτύχθηκε έτσι μια αυστηρή μεθοδολογία που καθόριζε τους κανόνες παραγωγής οι οποίοι γίνονταν όλο και πιο σύνθετοι και εξειδικευμένοι. Ταυτόχρονα, εμφανίστηκαν φανατικοί και συστηματικοί συλλέκτες όλων αυτών των κεραμικών που παρήγαν οι διασημότεροι αγγειοπλάστες. Η συμβολή των συλλεκτών αυτών στην γνώση της ιστορίας του ιαπωνικού Raku είναι τεράστια. Αργά και σταθερά, η αξία των κεραμικών Raku ανέβηκε τόσο πολύ που συχνά οι ιάπωνες πρίγκιπες προτιμούσαν να λάβουν ως δώρο, από τους ευγενείς υποτελείς τους, μια κούπα διάσημου αγγειοπλάστη παρά μια μεγάλη έκταση γης. Έτσι τα κεραμικά Raku άρχισαν να καλύπτονται από μια αχνή αύρα μυστικισμού. 

Φαίνεται ότι τα χαρακτηριστικά της τεχνικής Raku (όπως η εξαγωγή των πυρωμένων κεραμικών από τον φούρνο, με μεταλλική πένσα) επινοήθηκαν τυχαία από έναν κεραμίστα του 16^ου αιώνα, που παρήγε κούπες και διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία και έζησε στην ιερή πόλη του Kyoto. Ο ίδιος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά έναν μικρό και ευέλικτο φούρνο, σε αντίθεση με του παραδοσιακούς τεράστιους φούρνους που χρειάζονταν πολύ χρόνο είτε για να πυρώσουν, είτε για να κρυώσουν. Η τεχνική Raku χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα στην Ιαπωνία, ενώ η μεταφορά της τεχνογνωσίας στη δύση οφείλεται αρχικά στον άγγλο κεραμίστα Bernard Leach (εικόνα), ο οποίος κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του το 1911 κράτησε σημειώσεις, με αποτέλεσμα να γράψει το βιβλίο Potter’s Book το οποίο εκδόθηκε αργότερα. Ο ίδιος διηγείται με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο:

«Ήμουν καλεσμένος σε ένα είδος garden-party μαζί με καμιά τριανταριά ιάπωνες καλλιτέχνες, στο σπίτι ενός φίλου στο Tokio. Υπήρχαν διάφορα χρωματιστά υαλώματα και ιαπωνικά πινέλα, και κληθήκαμε να ζωγραφίσουμε κάτι στην επιφάνεια μικρών κεραμικών αγγείων. Όλοι οι ιάπωνες με μέση σχολική εκπαίδευση, είναι ειδικοί στη χρήση του πινέλου και έχουν μεγάλη άνεση στην διακόσμηση οποιασδήποτε επιφάνειας. Στα δυτικά μου μάτια, κάθε αποτύπωμά τους έμοιαζε πανέμορφο. Μας είπανε ότι σε μία ώρα τα κεραμικά θα ήταν έτοιμα ψημένα σε ένα φορητό φούρνο που εκείνη τη στιγμή προθερμαίνονταν με κάρβουνο στον κήπο.

Αφού διακόσμησα δύο τρία κεραμικά, κάποιος τα υάλωσε βυθίζοντάς τα σε ένα δοχείο με λευκό υάλωμα και στη συνέχεια τα τοποθέτησε πολύ κοντά στον φούρνο για να προθερμανθούν. Κατόπιν τα έπιασε με μια μακριά μεταλλική πένσα, άνοιξε την πόρτα του πυρωμένου φούρνου, και τα τοποθέτησε στο εσωτερικό του. Παρατήρησα με μεγάλη  έκπληξη ότι τα κεραμικά δεν έσπασαν όπως περίμενα να γίνει. Η πόρτα του φούρνου έκλεισε και σε μισή ώρα, από μια μικρή οπή διαπιστώθηκε ότι το υάλωμα είχε λειώσει πάνω στα κεραμικά. Με την ίδια πένσα τα διάπυρα κεραμικά αφαιρέθηκαν από τον φούρνο και τοποθετήθηκαν για να κρυώσουν σε ένα πυρίμαχο δοχείο. Σε δέκα λεπτά είχα την δυνατότητα να τα περιεργαστώ έκπληκτος στα χέρια μου και να θαυμάσω τα απίστευτα χρώματά τους. Μετά από την εμπειρία αυτή, άρχισα να αναζητώ κάποιον για να με διδάξει τα μυστικά αυτής της τεχνικής. Πέρασα εννέα χρόνια περιπλάνησης μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας μέχρι να συλλέξω αρκετές γνώσεις για την πρωτόγνωρη αυτή μέθοδο…»

Ο Bernard Leach θεωρείται ο πατριάρχης της μοντέρνας κεραμικής στον αγγλοσαξωνικό κόσμο. Η διδασκαλία του άφησε βαθιά ίχνη σε περισσότερες από μια γενιές κεραμιστών. Πέθανε το 1979 σε ηλικία 92 ετών. Την δεκαετία του ’60 αμερικανοί κεραμίστες μαθητές του Leach, άρχισαν να πειραματίζονται με την τεχνική αυτή. Ειδικότερα, ο Paul Soldner (εικόνα) άρχισε να συστηματοποιεί και να εξελίσσει την τεχνική, προσθέτοντας καύσιμα υλικά (όπως φύλλα, πριονίδια, κάρβουνο κ.λπ.) στο μεταλλικό δοχείο όπου κρύωνε τα διάπυρα κεραμικά, δημιουργώντας έτσι μια αναγωγική   ατμόσφαιρα όπου ο καπνός έπαιρνε την θέση του οξυγόνου. Οι χημικές αντιδράσεις που συνέβαιναν σε αναγωγική ατμόσφαιρα μεταξύ των συστατικών του υαλώματος , παρήγαγαν στην επιφάνεια μεταλλικά λούστρα και διάφορους τυχαίους χρωματισμούς. Τα μεταλλικά λούστρα ήταν ήδη γνωστά ανάμεσα στους κεραμίστες της ισλαμικής, ισπανικής και ιταλικής τέχνης, όμως όλοι αυτοί δημιουργούσαν ήπια αναγωγική ατμόσφαιρα μέσα στο καμίνι και έτσι το αποτέλεσμα ήταν λίγο πολύ ελεγχόμενο, σταθερό και αναμενόμενο. Στην τεχνική Raku των αμερικάνων αντίθετα, η αναγωγή γινόταν εκτός καμινιού και με ιδιαίτερα βίαιο τρόπο, δίνοντας ένα αποτέλεσμα εκπληκτικό και διαφορετικό κάθε φορά. Η εμπειρική τεχνική του Soldner σύντομα συστηματοποιήθηκε και εισήχθη στα αμερικανικά πανεπιστήμια.

Η τεχνική εξελίχθηκε ραγδαία, σχεδιάστηκαν νέοι φούρνοι, νέοι άργιλοι και υαλώματα, δοκιμάστηκαν νέα μεταλλικά οξείδια, και το σημαντικότερο: αναπτύχθηκε μία νέα μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης με σκοπό την δημιουργία πραγματικών έργων τέχνης από κεραμικό υλικό (εικόνα). Το Raku έγινε μια μανιέρα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, ένα happening όπου η ανθρώπινη έμπνευση εμπλέκεται αρμονικά με τα αρχέγονα στοιχεία της γης, της φωτιάς, του αέρα και του νερού. Ακόμη και σήμερα, η συμμετοχή σε ένα από τα πολυάριθμα Raku happenings που πραγματοποιούνται κάθε χρόνο στις Η.Π.Α. αλλά και σε όλο τον κόσμο πλέον, είναι μια αξέχαστη αισθητική και κοινωνική εμπειρία.

Το Raku δεν είναι απλά άλλη μια τεχνική για τον κεραμίστα, αλλά ένας τρόπος ζωής. Ανακαλύπτει κανείς την χαρά της δημιουργίας και της ζωής μέσα από την επαφή με όμορφα αντικείμενα, την ειρήνη και την αδελφοσύνη: ακριβώς αυτό εκφράζει στην ουσία του το σύμβολο του Raku (εικόνα) και η φιλοσοφία Zen.

Βιβλιογραφία

Nino Caruso, Ceramica Raku, Ulrico Hoepli, Milano, 1982

B. Leach, A Potter’s Book, Faber and Faber, London, 1948